Class 7 NCERT Sanskrit - Chapter 11, Ruchira (CBSE NCERT Solutions)
समवायो हि दुर्जयः (Samvayo Hi Durjayah)
CBSE Guide NCERT Solutions
(एकता अजेय होती है)
Sanskrit Word Meanings in Hindi (शब्दार्थ)

Chapter 11, Samvayo Hi Durjayah in Hindi (समवायो हि दुर्जयः)
Class 7 NCERT Sanskrit Lesson Summary in Hindi (Meaning)
प्राचीन काल में एक पेड़ पर एक चिड़िया रहती थी। समय से उसके बच्चे हुए। एक बार कोई मस्त हाथी उस पेड़ के नीचे आकर उसकी डाली को सूँड़ से तोड़ दिया। चिड़िया का घोसला भूमि पे गिर गया। इससे अंडे नष्ट हो गए। इसलिए वह चिड़िया रोने लगी। उसकी विलाप को सुनकर काष्टकूट नामक चिड़िया दुःख से उसे पूछा - "हे ! कल्याणि तुम किस लिए रो रही हो ?" आदि।
चिड़िया बोली - "एक दुष्ट हाथी मेरे बच्चे को मार डाला है। उस हाथी को मारकर मेरा दुःख कम होगा। उसके बाद काष्टकूट उसे वीणरवा नाम के मक्खी के पास लाया। उनदोनों के बातों को सुनकर मक्खी बोली - "मेरा भी मित्र मेंढक मेघनाद है। शीघ्र ही उसके पास जाकर जैसा उचित होगा वैसा करेंगे। उसी समय वे दोनों मक्खी के साथ जाकर मेघनाद के सामने पूरी कहानी निवेदन किये।
मेघनाद बोला - "जैसा मैं कहता हूँ वैसा करो। हे ! मक्खी , पहले तुम दोपहर में उस हाथी के दोनों कानों में आवाज करो जिससे वह दोनों आँखें बंद करके पड़ा रहेगा। तब काष्टकूट चोंच से उसके दोनों आँखों को फोड़ डालेगा और वह हाथी अंधा हो जाएगा। प्यास से वह जलाशय की ओर जाएगा"। "रास्ते में बड़ा गड्ढा है। उसके अंत में मैं रहूँगा और आवाज करूँगा। मेरे आवाज को अनुसरण कर वो गड्ढे को जलाशय मानकर उसी में गिर जाएगा और मर जाएगा। और ऐसा करने पर वह हाथी दोपहर में मेंढक के आवाज को अनुसरण करके बड़ा गड्ढे में गिर गया और मर गया"।
इस लिए कहा गया है कि - "अनेक निर्बलो का समूह कठिन से कठिन काम को भी संगठन से जीत सकता है"।
CBSE NCERT Solutions
Sanskrit Chapter 11 NCERT Textbook Exercise Questions
Samvayo Hi Durjayah in Hindi (समवायो हि दुर्जयः) - प्रश्न अभ्यास
Question 1: प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत - (प्रश्नों के उत्तर एकपद में लिखें)
(क) वृक्षे का प्रतिवसति स्म ?
(ख) वृक्षस्य अधः कः आगतः ?
(ग) गजः केन शाखाम् अत्रोटयत् ?
(घ) काष्टकूटः चटकां कस्याः समीपम् अनयत् ?
(ङ) मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत् ?
उत्तरम् (Solution):
(क) चटका।
(ख) गजः।
(ग) शुण्डेन।
(घ) मक्षिकायाः।
(ङ) मण्डूकः।
Question 2: रेखाङ्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत् - (रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण करें)
(क) कालेन चटकायाः सन्ततिः जाता।
(ख) चटकायाः नीडं भुवी अपतत्।
(ग) गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।
(घ) काष्टकूटः चञ्च्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति।
उत्तरम् (Solution):
(क) कालेन कस्याः सन्ततिः जाता ?
(ख) चटकायाः किं भुवी अपतत् ?
(ग) कस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत् ?
(घ) काष्टकूटः केन गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ?
Question 3: मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत - (मंजूषा से क्रियापद लेकर रिक्त स्थान पूर्ति करें)
मञ्जूषा - करिष्यामि गमिष्यति अनयत् पतिष्यति स्फोटयिष्यति त्रोटयति।
(क) काष्टकूटः चञ्च्वा गजस्य नयने ________ ।
(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं __________ ।
(ग) तृषार्ताः गजः जलाशयं _________ ।
(घ) गजः गर्ते _________ ।
(ङ) काष्टकूटः तां मक्षिकायाः समीपं ________ ।
(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः ________ ।
उत्तरम् (Solution):
(क) स्फोटयिष्यति।
(ख) करिष्यामि।
(ग) गमिष्यति।
(घ) पतिष्यति।
(ङ) अनयत्।
(च) त्रोटयति।
Question 4: प्रश्ननाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत - (प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखें)
(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्टकूटः तां किम् अपृच्छत् ?
(ख) चटकायाः काष्टकूटस्य च वार्तां श्रुत्वा मक्षिका किम् अवदत् ?
(ग) मेघनादः मक्षिकां किम् अवदत् ?
(घ) चटका काष्टकूटं किम् अवदत् ?
उत्तरम् (Solution):
(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्टकूटः अपृच्छत् - "भद्रे , किमर्थं विलपसि ?" इति।
(ख) चटकायाः काष्टकूटस्य च वार्तां श्रुत्वा मक्षिका अवदत् - "मम मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति।"
(ग) मेघनादः मक्षिकां अवदत् - "मक्षिके ! प्रथमं त्वं मध्याह्ने तस्य गजस्य कर्णे शब्दं कुरू , येन सः नयने निमील्य स्थास्यति।"
(घ) चटका काष्टकूटं अवदत् - "गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।"
Question 5: उदाहरणमनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत - (उदाहरणों के अनुसार रिक्त स्थानों की पूर्ति करें)

उत्तरम् (Solution):
(क)
पुरुषः |
एकवचनम् |
द्विवचनम् |
बहुवचनम् |
|
|
|
|
|
|
|
|
(ख)
पुरुषः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
धाविष्यसि | धाविष्यथः | धाविष्यथ | |
क्रीडिष्यसि | क्रीडिष्यथः | क्रीडिष्यथ |
(ग)
पुरुषः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
हसिष्यामि | हसिष्यावः | हसिष्यामः | |
द्रक्ष्यामि | द्रक्ष्यावः | द्रक्ष्यामः |
Question 6: उदाहरणानुसारां "स्म" शब्दं योजयित्वा भूतकालिकक्रियां रचयत - (उदाहरण के अनुसार "स्म" शब्द का योग करके भूतकालिक क्रिया की रचना करें )
यथा - अवसत् - वसति स्म ।
अपठत् - ________ ।
अत्रोटयत् - _______ ।
अपतत् - ________ ।
अपृच्छत् - ________ ।
अवदत् - ________ ।
अनयत् - _________ ।
उत्तरम् (Solution):
अपठत् - पठति स्म।
अत्रोटयत् - त्रोटयति स्म।
अपतत् - पतति स्म।
अपृच्छत् - पृच्छति स्म।
अवदत् - वदति स्म।
अनयत् - नयति स्म।
Question 7: कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत - (कोष्ठक से उचित पद लेकर रिक्त स्थान पूर्ति करें )
(क) ________ बालिका मधुरं गायति। (एकम् , एका , एकः)
(ख) _________ कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति। (चत्वारः , चतस्र , चत्वारि)
(ग) ___________ पत्राणि सुन्दराणि सन्ति । (ते , ताः , तानि)
(घ) धेनवः दुग्धं ________ । (ददाति , ददति , ददन्ति)
(ङ) वयं संस्कृतम् ________ । (अपठम् , अपठन् , अपठाम)
उत्तरम् (Solution):
(क) एका।
(ख) चत्वारः।
(ग) तानि।
(घ) ददति।
(ङ) अपठाम।
अतिरिक्तः अभ्यासः
(Additional CBSE Sanskrit Sample Questions Answers)
Question 1: एकपदेन उत्तरत - (एक पद में उत्तर दें )
(क) चटका कुत्र प्रतिवसति स्म ?
(ख) कालेन तस्याः किं जातम् ?
(ग) कः वृक्षस्य शाखाम् अत्रोटयत् ?
(घ) भुवि किम् अपतत् ?
(ङ) मक्षिकायाः किं नाम आसीत् ?
(च) गजस्य नयने कः अस्फोटयत् ?
उत्तरम् (Solution):
(क) वृक्षे।
(ख) सन्ततिः।
(ग) गजः।
(घ) निडम्।
(ङ) वीणारवा।
(च) काष्ठकूटः।
Read More
No comments:
Write comments